اختلالات رفتاری (Behavioral Disorders) در کودکان و بزرگسالان می‌توانند به سلامت روان، مهارت‌های اجتماعی و عزت‌نفس فرد آسیب جدی وارد کنند. همچنین، این مشکلات می‌توانند تأثیر زیادی بر اعضای خانواده فرد مبتلا داشته باشند. این مسائل معمولا در کودکی و نوجوانی نمایان می‌شوند، اما با تشخیص و درمان زودهنگام، می‌توان به کودکان کمک کرد زندگی شادتر و سالم‌تری داشته باشند. اگر در دوران کودکی به این اختلالات رسیدگی شود، با درمان‌هایی مانند روان‌درمانی، خانواده‌درمانی یا روش‌های دیگر، کودک می‌تواند یاد بگیرد چگونه با مشکلاتش کنار بیاید و در بزرگسالی موفق شود. برخی افراد ممکن است تصور کنند که کودکان دارای این اختلالات “بدرفتار” هستند یا والدین را مقصر بدانند، اما این اختلالات واقعی و درمان‌پذیر هستند.
رفتار طبیعی در کودکان چگونه است؟
طبیعی است که کودکان گاهی اوقات سرکش، بداخلاق یا عصبی باشند. در دوران پیش‌دبستانی و نوجوانی، کودکان بیشتر تمایل به نافرمانی دارند. این رفتارها بخشی از فرایند رشد طبیعی هستند و معمولاً به صورت مقطعی ظاهر می‌شوند. اما اگر رفتارهای منفی برای مدت طولانی ادامه داشته باشند، بارها تکرار شوند، و روی زندگی کودک تأثیر منفی بگذارند، ممکن است نوعی اختلال رفتاری باشند.
۱. اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD)
علائم ADHD شامل دوره‌های طولانی عدم تمرکز، بیش‌فعالی (Hyperactivity) و انجام کارهای ناگهانی و بدون فکر (Impulsivity)، رفتارهای پرخاشگرانه و تکانشی و فراموشکاری و عدم توجه به جزئیات است. ADHD درمان قطعی ندارد، اما با برنامه‌ریزی درمانی می‌توان آن را مدیریت کرد. روش‌های درمانی شامل درمان شناختی-رفتاری (CBT)، آموزش مهارت‌های مدیریت خشم و درمان دارویی (مانند محرک‌ها و داروهای تقویت‌کننده شناختی) است.
۲. اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)
کودکان مبتلا به ODD معمولا نافرمان، پرخاشگر و تحریک‌پذیر هستند. با والدین، معلمان و افراد دارای قدرت، بحث و مخالفت می‌کنند. رفتارهای منفی، لجاجت و انتقام‌جویی نشان می‌دهند. این اختلال می‌تواند به دلیل عوامل ارثی یا محیطی ایجاد شود، مانند قوانین تربیتی سختگیرانه، عدم حمایت خانواده، یا بی‌توجهی و سوءاستفاده. درمان‌های موثر شامل درمان شناختی-رفتاری (CBT) و گروه‌درمانی و خانواده‌درمانی است.
۳. اختلال سلوک (Conduct Disorder)
اختلال سلوک در کودکان و نوجوانان منجر به رفتارهای تهاجمی، مخل و ضد اجتماعی می‌شود. ممکن است ناشی از سوءاستفاده، آسیب مغزی یا عوامل ژنتیکی باشد. برخلاف ODD، افراد مبتلا به CD معمولاً بدون دلیل خاصی رفتارهای پرخاشگرانه دارند. نشانه‌های این اختلال شامل خشونت نسبت به افراد یا حیوانات، خرابکاری و تخریب اموال دیگران، دروغ‌گویی مداوم و دزدی و فرار از مدرسه و خانه است. روش‌های درمانی شامل روان‌درمانی فردی، درمان شناختی-رفتاری و مشاوره نوجوانان است.
۴. اختلال وسواس فکری-اجباری (OCD)
افراد مبتلا به OCD دارای وسواس‌های فکری و رفتارهای تکراری و کنترل‌نشده هستند. ترس از آلودگی، نیاز به چیدمان خاص اشیا و تکرار رفتارهای خاص از جمله نشانه‌های این اختلال هستند. بدون درمان، این اختلال می‌تواند بر سلامت روان و تعاملات اجتماعی فرد تأثیر منفی بگذارد. روش‌های درمانی شامل درمان شناختی-رفتاری (CBT)، درمان گروهی، و داروهای ضداضطراب است.
۵. اختلالات اضطرابی
این دسته شامل اضطراب فراگیر، فوبیا، اضطراب اجتماعی و حملات پانیک است. این اختلال می‌تواند باعث استرس بیش از حد، نگرانی مداوم و ترس از موقعیت‌های خاص شود. روش‌های درمانی شامل کاهش مصرف الکل و کافئین، ورزش منظم و روش‌های آرامش‌بخش مانند مدیتیشن و درمان‌های روان‌شناختی و دارودرمانی است.
۶. اختلالات ناشی از استرس و تروما
این دسته شامل PTSD (اختلال استرس پس از سانحه) و اختلال استرس حاد است. افراد مبتلا دچار افکار مزاحم، واکنش‌های اجتنابی و اضطراب شدید می‌شوند. روش‌های درمانی شامل درمان شناختی-رفتاری (CBT)، گروه‌درمانی و EMDR (حساسیت‌زدایی با حرکات چشم) است.
۷. اختلالات خلقی
اختلالات خلقی مانند افسردگی و اختلال دوقطبی، تغییرات شدیدی در خلق و خو ایجاد می‌کنند. کودکان معمولاً علائم فیزیکی (مانند سردرد یا درد معده) نشان می‌دهند، در حالی که بزرگسالان دچار غم و اندوه شدیدی می‌شوند. روش‌های درمانی شامل داروهای ضدافسردگی و تثبیت‌کننده‌های خلقی همراه با درمان روان‌شناختی است.
۸. مشکلات رفتاری مرتبط با سوءمصرف مواد
سوءمصرف مواد (الکل و مواد مخدر) می‌تواند باعث افزایش رفتارهای پرخاشگرانه و تکانشی شود. این اختلال رابطه مستقیمی با اضطراب، افسردگی و سایر مشکلات رفتاری دارد. درمان شامل مشاوره ترک اعتیاد و برنامه‌های حمایتی است.
۹. اختلال رفتاری احساسی (EBD)
مشکلات شدید در کنترل احساسات و تنظیم هیجانات و مشکل در شاد بودن، کنترل عواطف و تمرکز در محیط مدرسه دارند. علائم اختلال رفتاری احساسی شامل واکنش‌های نامناسب در شرایط عادی، مشکلات یادگیری بدون علت پزشکی، مشکلات شدید در روابط اجتماعی و احساسات دائمی ناراحتی، افسردگی یا اضطراب است.
۱۰. اختلال انفجاری متناوب (IED)
کودکان مبتلا به این اختلال دچار انفجارهای ناگهانی عصبانیت می‌شوند که نامتناسب با شرایط است. ممکن است با فریاد زدن، حمله فیزیکی به افراد یا حیوانات، و تخریب اموال همراه باشد. این اختلال در کودکان بالای ۶ سال تشخیص داده می‌شود.
۱۱. کلیپتومانیا (Kleptomania – سرقت اجباری)
کودک احساس اجبار برای دزدیدن اشیایی دارد که نیازی به آن‌ها ندارد. معمولاً بدون برنامه‌ریزی قبلی دست به سرقت می‌زند.
۱۲. پیرومانیا (Pyromania – آتش‌افروزی عمدی)
کودک علاقه شدیدی به روشن کردن آتش به‌صورت عمدی دارد. هدف او معمولاً کسب سود مالی یا انتقام‌گیری نیست.
چه عواملی باعث اختلالات رفتاری می‌شوند؟
علل اختلالات رفتاری می‌توانند شامل عوامل زیستی، خانوادگی و محیطی باشند:
علل زیستی: بیماری‌های جسمی یا مشکلات مغزی، سوء تغذیه، آسیب مغزی و عوامل ژنتیکی
عوامل خانوادگی: تنش‌های خانوادگی یا طلاق، سبک تربیتی نامناسب والدین و نگرش منفی والدین نسبت به آموزش
عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت اختلالات رفتاری
درمان‌نشدن این اختلالات می‌تواند عوارض شدیدی در زندگی فرد ایجاد کند:
✅ در کوتاه‌مدت: تعلیق یا اخراج از مدرسه به دلیل دعوا و تخریب اموال، مشکلات جدی در خانواده و روابط اجتماعی
✅ در بلندمدت: از دست دادن شغل، فروپاشی ازدواج‌ها به دلیل مشکلات رفتاری، افزایش احتمال گرفتار شدن در اعتیاد یا رفتارهای مجرمانه
هرچه زودتر این اختلالات تشخیص داده و درمان شوند، احتمال موفقیت در کنترل آن‌ها بیشتر خواهد بود.
آیا تست یا ارزیابی خاصی برای تشخیص وجود دارد؟
متخصصان بهداشت روان از آزمون‌های مختلفی برای تشخیص استفاده می‌کنند. مدارس می‌توانند با انجام “ارزیابی عملکرد رفتاری” مشکلات رفتاری دانش‌آموزان را شناسایی کنند.
دارودرمانی برای مدیریت اختلالات رفتاری
داروها می‌توانند در کنترل علائم مفید باشند اما درمان قطعی نیستند. داروهای رایج شامل ریتالین، دکسدرین، و کنسرتا برای ADHD، آنتی‌افسردان‌ها مانند پروزاک، زولفت و سیتالوپرام برای اضطراب و افسردگی و داروهای ضداضطراب برای OCD و اختلالات وحشت‌زدگی هستند.
چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
- مشاوره و درمان روان‌شناختی: درمان شناختی-رفتاری (CBT) به کودکان کمک می‌کند تا رفتارهای سالم‌تری داشته باشند. مشاوره خانوادگی می‌تواند به حل مشکلات خانوادگی کمک کند.
- آموزش مهارت‌های رفتاری و اجتماعی به کودکان: مدیریت خشم، حل مسئله به شیوه‌های سالم وتوسعه ارتباطات اجتماعی مناسب
- آموزش والدین و مراقبان: یادگیری مهارت‌های مدیریت خشم، ایجاد قوانین منسجم و منطقی در خانه، تنبیه و تشویق مؤثر برای اصلاح رفتارهای کودک
- تغییرات در خانه و محیط زندگی: ایجاد یک برنامه روزمره ثابت، اجتناب از قوانین زیاد و تمرکز روی مهم‌ترین آن‌ها، تمجید از رفتارهای مثبت و جلوگیری از ارتباط با همسالان پرخاشگر
- تغییرات در مدرسه: همکاری والدین با مدیر و مشاور مدرسه برای اجرای برنامه حمایتی (IEP).، در موارد جدی، ممکن است نیاز به برنامه‌های آموزشی ویژه باشد.
مراقبت از خود به‌عنوان والدین
برای مدیریت استرس و نگرانی خود با یک مشاور یا روان‌درمانگر صحبت کنید. راه‌های مختلفی برای کنترل خشم و اضطراب یاد بگیرید. زمانی را برای استراحت و انجام فعالیت‌های مورد علاقه خود اختصاص دهید. هر روز را به‌عنوان یک شروع تازه ببینید و روی رفتارهای گذشته تمرکز نکنید.
منابع: keltymentalhealth، lchcommunityhealth
