فرد سمی به کسی گفته می‌شود که رفتارهایش برای شما ناراحت‌کننده است و به زندگی‌تان انرژی منفی وارد می‌کند. گاهی این موضوع به شخصیت آن فرد مرتبط است، اما بیشتر اوقات سمی بودن می‌تواند نتیجه تربیت یا تجربیات گذشته فرد باشد. این افراد معمولاً راهکارهای سالم برای مدیریت استرس‌های خود را بلد نیستند، بنابراین رفتارهایی از آن‌ها سر می‌زند که باعث آسیب به دیگران می‌شود.
آیا “سمی بودن” یک تشخیص روان‌پزشکی است؟
رفتارهای سمی به تنهایی یک اختلال روانی محسوب نمی‌شوند. اما گاهی می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات روانشناختی عمیق‌تر مانند اختلال شخصیت خودشیفته، اختلال شخصیت مرزی، اختلال شخصیت نمایشی یا اختلال شخصیت ضد اجتماعی، اختلال دوقطبی یا اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) باشد.
نشانه‌های هشداردهنده برای فرد سمی
- احساس می‌کنید مورد سوءاستفاده یا کنترل قرار گرفته‌اید.
- رفتارهای فرد برایتان سردرگم‌کننده است.
- منتظر عذرخواهی هستید که هرگز نخواهد آمد.
- دائماً باید از خودتان در برابر این فرد دفاع کنید.
- هیچ‌وقت واقعا در حضور او احساس راحتی نمی‌کنید.
- در کنار او از خودتان احساس بدی دارید.
ویژگی‌های یک فرد سمی
- نوسان رفتاری: همه انسان‌ها بالا و پایین‌های احساسی دارند، اما افراد سمی تقریبا هرگز ثبات رفتاری ندارند. قول می‌دهند ولی عمل نمی‌کنند. رفتاری غیرقابل پیش‌بینی دارند و تعامل با آن‌ها دشوار است.
- مدام به‌دنبال توجه هستند: دائم با شما تماس می‌گیرند، پیام می‌دهند یا سرزده می‌آیند. آن‌ها به حمایت احساسی نیاز دارند، اما خودشان حمایت‌گر نیستند. فقط می‌گیرند و چیزی نمی‌دهند.
- نمی‌توانند از موفقیت‌های شما خوشحال شوند: حسادت، رقابت‌طلبی و اعتمادبه‌نفس پایین باعث می‌شود موفقیت‌های شما را نادیده بگیرند یا کوچک بشمارند.
- همیشه درگیر درام هستند: این افراد عاشق موقعیت‌های هیجانی، مشاجره و درگیری هستند. آن‌ها محیطی پرتنش را تغذیه می‌کنند و از آن لذت می‌برند.
- به مرزهای شما احترام نمی‌گذارند: حتی اگر بارها خواسته خود را ابراز کرده باشید، آن‌ها با بی‌توجهی به خواست شما ادامه می‌دهند. روابط سالم بر پایه احترام متقابل و مرزبندی شکل می‌گیرند.
- دیگران را دستکاری می‌کنند: برای رسیدن به اهداف خود ممکن است دروغ بگویند، واقعیت را تغییر دهند یا اطلاعاتی را مخفی کنند. حتی اگر به دیگران آسیب بزنند برایشان اهمیتی ندارد.
- مسئولیت‌پذیر نیستند: اگر به آن‌ها یادآوری کنید که به شما بی‌احترامی کرده‌اند، شما را بیش از حد حساس می‌نامند یا حتی مسئولیت رفتار خود را انکار کرده و شما را مقصر جلوه می‌دهند. «گس‌لایتینگ» (زیر سؤال بردن درک و خاطرات طرف مقابل) یکی از ابزارهای رایج آن‌هاست.
آیا تعداد افراد سمی زیاد است؟
افراد سمی بیشتر از آنچه فکر می‌کنیم در زندگی ما حضور دارند. طبق اطلاعات حدود ۴۸٪ از زنان و مردان تجربه پرخاشگری روانی از شریک عاطفی خود را داشته‌اند. همچنین، ۳۵٪ کارکنان گفته‌اند که رئیس‌شان بزرگ‌ترین منبع استرس کاری آن‌ها است.
برخی ویژگی‌های سمی به‌وضوح بروز می‌کنند (مثل فردی که صندلی به پنجره پرت می‌کند)، اما بسیاری از آن‌ها رفتاری پنهان و ظریف دارند.
از ویژگی های سمی می توان به منفی‌نگری، قضاوت‌گری، دروغ‌گویی و گمراه‌سازی، انعطاف‌ناپذیری، بی‌ادبی، فقدان همدلی، بدبینی، بی‌احتیاطی، ایرادگیر بودن، اهل مشاجره بودن، زود عصبی شدن، زورگویی و دستوردهی، خودمحوری، غرور و تکبر، طمع‌ورزی،خساست،پنهان‌کاری و حیله‌گری، بی‌فکری، برهم زننده نظم بودن، پرهیز از تعارض، عمل بدون فکر، تنبلی، بی‌تفاوتی، کمبود خودآگاهی، مطلق‌نگری، دستکاری و فریب دیگران، خودخواهی، کمال‌گرایی مفرط و خصومت اشاره کرد.
نشانه‌های والدین سمی
در کودکی، الگوهای رفتاری خانواده برای فرزند طبیعی به نظر می‌رسد. گاه تا دوران بزرگسالی طول می‌کشد تا فرد متوجه سمی بودن والد خود شود. تأثیر تربیت سمی می‌تواند تا بزرگسالی باقی بماند و روابط آینده، سلامت روان یا حتی منجر به ابتلا به اختلالاتی نظیر افسردگی، اضطراب یا اعتیاد شود. این موارد می‌توانند نشانه‌ای از یک والد سمی باشند:
- سوءاستفاده جسمی، کلامی یا احساسی
- تلاش برای کنترل شما از طریق انتقاد، ایجاد حس گناه یا دستکاری رفتاری
- خودمحوری و استفاده از شما برای ارضای نیازهای احساسی‌شان
- بی‌ثباتی و واکنش‌های عصبی یا پرخاشگرانه
- انکار رویدادهای آسیب‌زا در گذشته یا متهم کردن شما به اغراق
- خودداری از پذیرش مسئولیت در روابط شخصی
چگونه با فرد سمی برخورد کنیم؟
شناخت یک فرد سمی کافی نیست؛ باید بدانید چگونه واکنش نشان بدهید. در ادامه چند راهکار معرفی می‌شود:
- با او روبه‌رو شوید: اگر رفتار اشتباهی مشاهده کردید، سکوت نکنید. دروغ‌گویی یا تناقض‌های رفتاری‌اش را گوشزد کنید و بگویید این رفتار برایتان قابل‌قبول نیست.
- تشویقش کنید که کمک تخصصی بگیرد: درمانگر می‌تواند دلایل رفتارهای او را بررسی کرده و روش‌های سالم‌تری پیشنهاد کند. اما انتظار نداشته باشید که حتماً بپذیرد به کمک نیاز دارد.
- مرزهای مشخصی تعیین کنید: مشخص کردن قوانین رابطه، گرچه ممکن است موقتی شما را ناراحت کند، اما از شما محافظت می‌کند. مثلاً اگر مصرف مواد توسط فرد باعث آسیب شده، تنها در صورت هوشیاری با او معاشرت کنید.
- واکنش خود را مدیریت کنید: نمی‌توانید فرد را تغییر دهید، اما می‌توانید واکنش‌تان را کنترل کنید. افراد سمی اغلب برای تحریک احساسات منفی شما تلاش می‌کنند. رفتار پرخاشگرانه یا عکس‌العمل شدید نشان ندهید.
- مراقب خودتان باشید: به روابط مثبت و حمایت‌گر توجه کنید. حفظ سلامت ذهنی و جسمی مهم است. مشاوره با روانشناس می‌تواند به شما در شناسایی نقش‌تان در رابطه کمک کرده و راهکارهایی برای تعیین مرز آموزش دهد.
- اگر این راهکارها مؤثر واقع نشد یا باعث افزایش آسیب، دروغ یا سوءاستفاده شدند، وقت آن رسیده که فرد سمی را از زندگی‌تان حذف کنید. گاهی راهی جز دوری وجود ندارد. این کار معمولاً در روابط دوستانه آسان‌تر است تا روابط خانوادگی. حتی اگر نمی‌توانید قطع رابطه کنید، کاهش تعامل نیز گام مثبتی است.
چگونه با همکار سمی رفتار کنیم؟
محیط کار سمی می‌تواند کار را دشوار و خسته‌کننده کند، به‌ویژه اگر شخص مشکل‌ساز رئیس شما باشد. اگر با بی‌ادبی، زورگویی یا منفی‌نگری مواجه هستید، راهکارهای زیر را در نظر بگیرید:
- تا حد ممکن از او دوری کنید یا نادیده‌اش بگیرید.
- دلایل احتمالی پشتِ رفتارش را درک کنید.
- با او درباره تأثیر رفتارش روی خودتان صحبت کنید.
- احساسات خود را کنترل کنید تا درگیری را تشدید نکنید.
- مرزهای واضحی تعیین کنید؛ وارد شایعه‌پراکنی یا منفی‌نگری نشوید.
- ارتباط خود با همکاران حمایت‌گر را تقویت کنید.
- اگر مدیر شما سمی است، با دیگر مدیران یا مسئولان بخش ارتباط برقرار کنید.
- در صورت ادامه مشکل، موضوع را به منابع انسانی یا مدیریت شرکت ارجاع دهید.
چگونه از سمی بودن دست بکشیم؟
آیا در رفتارها یا ویژگی‌هایی که پیش‌تر گفته شد، خودتان را دیدید؟ آیا روابط عاشقانه‌تان همیشه به‌خوبی پایان نمی‌یابند؟ آیا کارمندانتان دائم استعفا می‌دهند؟ شاید این شما باشید که رفتار سمی دارید. اولین قدم، آگاهی از خود است.
کمی تأمل و خودبازبینی می‌تواند به شما کمک کند دلیل رفتارهایتان را کشف کنید. شاید دوران کودکی سختی داشته‌اید و الآن از ترس طرد شدن یا باور به بی‌ارزشی، دیگران را می‌آزارید یا از آن‌ها فاصله می‌گیرید. شاید به دلیل ناامنی‌های درونی دچار شک و وابستگی غیرمنطقی شده‌اید. شاید هرگز مهارت‌های ارتباط سازنده را یاد نگرفته‌اید.
کار با یک درمانگر می‌تواند به شما کمک کند منشأ این رفتارها را پیدا کرده و راهکارهای سازنده‌تری برای مقابله با احساسات بیاموزید. گام مهم دیگر، عذرخواهی از افرادی است که با آن‌ها بدرفتاری کرده‌اید. ویژگی‌هایی که می‌توانید برای ساخت روابط سالم در خود تقویت کنید، شامل احترام به مرزها، شنونده خوب بودن، بخشیدن، مهربانی و توجه، حمایت‌گری و مقابله محترمانه با اختلافات است.
نشانه‌هایی که در رابطه‌ای سمی قرار دارید
- ۱. گس‌لایتینگ یا دروغ: فرد سمی ممکن است واقعیت‌ها را تحریف کند تا شما درک یا احساسات‌تان را زیر سؤال ببرید.
- ۲. عذرخواهی نادرست: جملاتی مانند “متأسفم که این‌طور احساس کردی” نشانی از قبول مسئولیت واقعی نیست.
- ۳. ناآگاهی از تأثیر رفتار خود: اگر کسی نتواند ببیند که چگونه رفتارهایش دیگران را آزرده می‌کند و حاضر به شنیدن نباشد، باید مرز گذاشت یا رابطه را محدود کرد.
- ۴. حس برتری: رفتارهایی که از احساس «من از تو بهترم» ناشی می‌شود، مانند سوءاستفاده از قدرت، بدگویی پشت سر دیگران، و رفتار دو رو.
- ۵. نقش قربانی: افراد سمی معمولاً خود را قربانی شرایط می‌دانند و حاضر نیستند برای تغییر خود تلاش کنند. آن‌ها ذهنیتی ثابت دارند: “من همینم که هستم!”
