اختلال کم‌توجهی/بیش‌فعالی که به اختصار ADHD نامیده می‌شود، میلیون‌ها کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و اغلب تا دوران بزرگسالی نیز ادامه می‌یابد. ADHD ترکیبی از مشکلات مداوم است که شامل دشواری در تمرکز، بیش‌فعالی و تکانشگری است. کودکان دارای ADHD ممکن است دچار عزت نفس پایین، روابط اجتماعی دشوار و عملکرد ضعیف تحصیلی شوند. اگرچه ADHD درمان قطعی ندارد، اما علائم بهبود می یابند. برآورد شده که ۸.۴٪ از کودکان و ۲.۵٪ از بزرگسالان دچار ADHD هستند. ADHD معمولا برای نخستین بار در کودکان سن مدرسه تشخیص داده می‌شود.
علائم ADHD
نشانه‌های ADHD معمولا قبل از سن ۱۲ سالگی بروز می‌کنند و در برخی کودکان حتی از سه سالگی قابل مشاهده‌اند. نشانه‌ها باید در بیش از یک محیط (مثلا خانه و مدرسه) دیده شوند و رشد و زندگی روزمره کودک را مختل کنند. این اختلال در پسران بیشتر از دختران رخ می‌دهد. نحوه بروز رفتارها در پسران و دختران ممکن است متفاوت باشد. برای مثال، پسران بیشتر بیش‌فعال هستند در حالی که دختران تمایل دارند در سکوت بی‌توجه باشند. سه نوع ADHD وجود دارد:
- نوع غالبا بی‌توجه: علائم اصلی شامل عدم تمرکز، دشواری در سازماندهی امور و ناتوانی در ادامه دادن وظایف است.
- نوع غالبا بیش‌فعال و تکانشگر: بیشتر علائم مربوط به فعالیت بیش از حد و رفتارهای تکانشی است که ممکن است در قالب رفتارهای مزاحم بروز کند.
- نوع ترکیبی: ترکیبی از علائم بی‌توجهی و علائم بیش‌فعالی/تکانشگری است که کودک در هر دو گروه معیارهای تشخیص را دارد.
علائم بی‌توجهی
عبارت «بی‌توجه» به مشکلات در تمرکز، انجام وظایف و سازماندهی اشاره دارد. برای تشخیص این نوع، باید ۶ از موارد زیر به‌طور مکرر اتفاق بیفتند:
- به جزئیات توجه نکند یا در انجام کارهای مدرسه اشتباهات بی‌دقت انجام دهد
- نتواند در وظایف یا بازی تمرکز کند
- زمانی که مستقیماً با او صحبت می‌شود، گوش نکند
- دستورالعمل‌ها را دنبال نکند یا وظایف درسی یا خانگی را به پایان نرساند
- در سازماندهی کارها و فعالیت‌ها مشکل داشته باشد
- از وظایفی که نیاز به تلاش ذهنی متمرکز دارند اجتناب کند (مثل تکالیف)
- وسایل مورد نیازش برای فعالیت‌ها مثل مداد، دفتر یا اسباب‌بازی را گم کندبه‌راحتی حواسش پرت شود
- انجام فعالیت‌های روزانه مانند کارهای خانه را فراموش کنددر تمرکز بر روی فعالیت‌ها مانند سخنرانی، گفت‌وگو یا مطالعه دچار مشکل است
- در سازماندهی وظایف دچار مشکل است، مانند مدیریت زمان یا مرتب بودن
علائم بیش‌فعالی و تکانشگری
بیش‌فعالی شامل تحرک بیش از حد، بی‌قراری و پرحرفی است. تکانشگری یعنی عمل کردن بدون فکر. برای تشخیص این نوع، باید ۶ (یا پنج مورد برای افراد ۱۷ ساله یا بزرگ‌تر) از موارد زیر به‌طور مکرر اتفاق بیفتند:
- بی‌قراری با دست یا پا یا وول خوردن روی صندلی
- نمی‌تواند در حالت نشسته برای مدت طولانی بماند
- در موقعیت‌های نامناسب می‌دود یا از جایی بالا می‌رود
- نمی‌تواند بی‌سر و صدا بازی کند
- مرتباً در حال حرکت است، انگار که “موتور به او وصل شده”
- بسیار زیاد حرف می‌زند
- پاسخ‌ها را قبل از تمام شدن سؤال بیان می‌کند
- در صف یا نوبت صبر نداردحرف دیگران را قطع می‌کند یا وارد گفت‌وگوها، بازی‌ها یا فعالیت‌های دیگر می‌شود
نوع ترکیبی (Combined)
هنگامی که فرد هم از معیارهای نوع بی‌توجه و هم بیش‌فعال/تکانشگر علائم دارد، به‌عنوان نوع ترکیبی تشخیص داده می‌شود.
تفاوت رشد طبیعی با ADHD
بسیاری از کودکان سالم در مقاطعی بی‌توجه، بیش‌فعال یا تکانشی رفتار می‌کنند. کودکان پیش‌دبستانی معمولا بازه تمرکز محدودی دارند و قادر به ادامه طولانی یک فعالیت نیستند. حتی در کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان، میزان توجه بستگی به علاقه‌مندی دارد.
همین مسأله در مورد بیش‌فعالی نیز صادق است. کودکان به طور طبیعی پرانرژی هستند و ممکن است دیرتر از والدین خسته شوند. برخی کودکان به صورت طبیعی سطح فعالیت بالاتری نسبت به سایرین دارند. بنابراین، نباید صرفاً بر اساس تفاوت با خواهر و برادر یا دوستان، به کودک برچسب ADHD زد.
کودکانی که فقط در مدرسه مشکل دارند ولی در خانه یا در ارتباط با دوستان مشکلی ندارند، ممکن است دچار اختلال دیگری باشند. همچنین کودکانی که فقط در خانه بی‌توجه یا پرتحرک‌اند ولی عملکرد تحصیلی یا روابط اجتماعی‌شان تحت تأثیر قرار نگرفته، احتمالاً ADHD ندارند.
علل ADHD
دانشمندان هنوز علت دقیق ADHD را شناسایی نکرده‌اند. اگرچه شواهد رو به رشدی از نقش ژنتیک وجود دارد و برخی ژن‌ها با این اختلال مرتبط‌اند، اما ژن خاص یا ترکیبی از ژن‌ها به‌عنوان علت اصلی شناسایی نشده است.
شواهدی از تفاوت‌های ساختاری در مغز کودکان مبتلا به ADHD نسبت به کودکان بدون این اختلال وجود دارد. برای مثال، در این کودکان حجم ماده خاکستری و سفید مغز کاهش یافته و نواحی خاصی از مغز هنگام انجام وظایف فعال‌سازی متفاوتی دارند. مطالعات دیگر نشان داده‌اند که لوب پیشانی، هسته دم‌دار (caudate nucleus) و مخچه در اختلال ADHD تحت تأثیر قرار می‌گیرند. عوامل غیرژنتیکی نیز با ADHD مرتبط‌اند از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- وزن کم هنگام تولد
- تولد زودرس
- مواجهه با سموم (مانند الکل، سیگار، سرب) در دوران بارداری
- استرس شدید در دوران بارداری
اگرچه بسیاری از افراد فکر می‌کنند مصرف شکر باعث بیش‌فعالی می‌شود، اما هیچ مدرک علمی برای آن وجود ندارد. بسیاری از عوامل دوران کودکی ممکن است باعث مشکلات توجه شوند ولی این به‌معنای داشتن ADHD نیست.
عوارض ADHD
ADHD می‌تواند زندگی کودکان را دچار مشکل کند. از جمله عوارض ADHD می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بروز مشکلات تحصیلی که منجر به نمرات ضعیف و قضاوت منفی توسط دیگر کودکان یا بزرگسالان می‌شود
- وقوع بیشتر حوادث و آسیب‌ها نسبت به کودکان عادی
- عزت نفس پایین
- مشکلات در تعامل با دیگران و پذیرفته نشدن توسط همسالان و بزرگ‌ترها
- افزایش ریسک مصرف مواد مخدر، الکل و رفتارهای پرخطر اجتماعی
- افزایش خطر افکار خودکشی و اقدام به خودکشی
- اختلالات خواب
بیماری هایی که ممکن است با ADHD دیده شوند
ADHD به‌تنهایی باعث بروز سایر مشکلات روانی یا رشدی نمی‌شود، اما کودکان مبتلا به ADHD بیش از دیگران ممکن است شرایط هم‌زمان دیگری داشته باشند، از جمله:
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای: الگویی از رفتار منفی، سرپیچی و پرخاشگرانه نسبت به افراد دارای اقتدار
- اختلال سلوک: رفتارهای ضد اجتماعی مانند دزدی، درگیری، تخریب اموال و آسیب به دیگران یا حیوانات
- اختلال تنظیم خلق مختل‌شده: تحریک‌پذیری شدید و ناتوانی در مدیریت خشم
- اختلالات یادگیری: مشکلات در خواندن، نوشتن، درک مفاهیم و ارتباط
- اختلالات مصرف مواد: سوءمصرف مواردی مانند مواد مخدر، الکل، ماری‌جوانا یا نیکوتین
- اضطراب: نگرانی و استرس دائمی که زندگی روزمره را مختل می‌کند
- وسواس فکری-عملی (OCD): افکار ناخواسته و ترس‌هایی که منجر به رفتارهای تکراری می‌شوند
- اختلالات خلقی مانند افسردگی و اختلال دوقطبی
- اختلال طیف اوتیسم: تأثیر بر رشد مغز و تعامل اجتماعی
- اختلالات تیک: حرکات یا صداهای غیرارادی که تکرارشونده و بدون کنترل هستند
درمان ADHD
درمان ADHD معمولاً ترکیبی از دارودرمانی و روان‌درمانی است. در کودکان کم‌سن‌تر، استفاده از روش‌های رفتاری به‌صورت آموزش والدین و مداخله‌های مدرسه‌ای به‌عنوان گزینه اول توصیه می‌شود. درمان مبتنی بر تعامل والد-کودک (PCIT) یکی از روش‌های درمانی مؤثر برای درمان ADHD و اختلال نافرمانی مقابله‌ای است.
بر اساس راهنماهای فعلی، محرک‌های روانی مانند آمفتامین و متیل‌فِنیدیت داروهای خط اول برای درمان هستند. در کودکان پیش‌دبستانی، فقط آمفتامین‌ها دارای تأییدیه سازمان غذا و دارو (FDA) هستند، اما متیل‌فِنیدیت نیز در صورت ناکارآمدی درمان رفتاری می‌تواند مؤثر واقع شود. داروهای آلفا آگونیست (کلونیدین و گوانفاسین) و بازجذب‌کننده نوراپی‌نفرین (اتوموکستین) نیز از گزینه‌های دارای تأییدیه FDA هستند. داروهای جدیدتر شامل:
- Jornay (متیل‌فنیدیت با رهاسازی طولانی‌مدت در شب)
- Xelstrym (پچ آمفتامین)
- Qelbree (ویلوکسازین، داروی غیرمحرک)
- Adhansia، Dyanavel، Mydayis و Cotempla از دیگر برندهای دارویی مورد استفاده هستند
معمولاً کودکان و خانواده‌هایشان، بسته به اثربخشی و تحمل دارو، ممکن است در طی درمان بین داروهای مختلف جابه‌جا شوند. هدف از درمان بهبود علائم و بازگرداندن عملکرد مناسب در خانه و مدرسه است.
ADHD در بزرگسالان
بسیاری از کودکانی که با ADHD تشخیص داده می‌شوند، علائم آن را تا بزرگسالی حفظ می‌کنند و ممکن است همچنان برای رفع اختلال نیاز به درمان داشته باشند. گاهی ADHD در دوران کودکی تشخیص داده نمی‌شود. بسیاری از بزرگسالان هم ممکن است ندانند که دچار این اختلال هستند. ارزیابی کامل شامل بررسی علائم گذشته و حال، معاینه، سابقه پزشکی و استفاده از فرم‌های ارزیابی برای بزرگسالان است. بزرگسالان مبتلا به ADHD نیز ممکن است دچار احساس ارزشمندی پایین، حساسیت به انتقاد و افزایش خودانتقادی باشند که احتمالاً ناشی از سطوح بالای انتقاد در طول زندگی آن‌هاست.
منابع: mayoclinic، psychiatry
