صرع یک بیماری مغزی است که موجب بروز تشنج‌های مکرر می‌گردد. درمان با دارو یا در برخی موارد با عمل جراحی، می‌تواند بیشتر افراد مبتلا به صرع را تحت کنترل درآورد. برخی افراد نیاز به درمان همیشگی دارند، ولی برای برخی دیگر تشنج‌ها از بین می‌روند. برخی کودکان مبتلا به صرع ممکن است با افزایش سن خود به خود بهبود یابند. صرع یک بیماری مزمن غیرواگیر مغز است که افراد را در هر سنی می‌تواند درگیر کند. حدود ۵۰ میلیون نفر در سراسر جهان به صرع مبتلا هستند و این بیماری را به یکی از شایع‌ترین بیماری‌های نورولوژیکی در سطح جهان تبدیل کرده است. نزدیک به ۸۰٪ از مبتلایان به صرع در کشورهای کم‌درآمد و با درآمد متوسط زندگی می‌کنند.
صرع یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های شناخته‌شده جهان است و سوابق کتبی آن به حدود ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. در طول تاریخ، ترس، سوءتفاهم، تبعیض و انگ اجتماعی در اطراف این بیماری وجود داشته است. این انگ اجتماعی هنوز هم در بسیاری از کشورها پا برجاست و می‌تواند کیفیت زندگی فرد مبتلا و خانواده‌اش را تحت تأثیر قرار دهد.
علائم صرع
علائم تشنج بسته به نوع آن متفاوت‌اند. چون صرع ناشی از فعالیت غیرعادی در مغز است، تشنج‌ها ممکن است بر هر فرایندی در مغز تأثیر بگذارند. علائم می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- سردرگمی موقتی
- خیره شدن به یک نقطه
- سفت شدن عضلات
- حرکت‌های پرشی و غیرقابل کنترل دست‌ها و پاها
- از دست دادن هشیاری
علائم روان‌شناختی مانند ترس، اضطراب یا حسی شبیه “آشناپنداری” (دژاوو)
برخی افراد مبتلا به صرع ممکن است تغییرات رفتاری یا علائم روان‌پریشی داشته باشند. بیشتر افراد مبتلا به صرع معمولاً یک نوع خاص از تشنج را تجربه می‌کنند و الگوی علائمی مشابه در هر بار دارند.
نشانه‌های هشداردهنده قبل از تشنج
برخی افراد خصوصا در صورت داشتن تشنج‌های کانونی (جزئی)، ممکن است هشدارهایی لحظاتی پیش از شروع تشنج دریافت کنند. به این هشدارها “آورا” گفته می‌شود. نشانه‌های هشداردهنده ممکن است شامل:
- احساس عجیب در شکم
- موجی از احساس ترس یا شادی
- احساس آشناپنداری
- بو یا مزه‌های خاص
- دیدن نورهای چشمک‌زن، رنگ‌ها یا اشکال
- سرگیجه و عدم تعادل
- دیدن چیزهایی که وجود ندارند (توهم)
دسته‌بندی انواع تشنج
صرع بر اساس محل و نحوه شروع فعالیت مغزی به دو نوع تشنج کانونی (focal) و عمومی (generalized) تقسیم می‌شود.
تشنج‌های کانونی
هنگامی که تشنج از یک بخش خاص از مغز آغاز شود، به آن “تشنج کانونی” می‌گویند، که به دو دسته تقسیم می‌شود:
- تشنج کانونی بدون از دست دادن هوشیاری (ساده جزئی): هوشیاری حفظ می‌شود، ولی ممکن است ایجاد احساسات، بو، مزه یا دید غیرطبیعی کند. ممکن است باعث لرزش غیرارادی در یک اندام شود یا علائم حسی مانند گزگز، سرگیجه یا دیدن نورهای چشمک‌زن را به دنبال داشته باشد.
- تشنج کانونی همراه با از دست رفتن آگاهی (پیچیده جزئی): آگاهی فرد نسبت به محیط کاهش می‌یابد. ممکن است فرد خیره شود، پاسخ ندهد، یا حرکات تکراری مانند مالیدن دست‌ها، جویدن، بلعیدن یا قدم زدن در دایره انجام دهد.
علائم این نوع تشنج‌ها ممکن است با میگرن، نارکولپسی یا اختلالات روانی اشتباه گرفته شوند.
برخی انواع خاص تشنج‌های کانونی عبارتند از:
- صرع لوب گیجگاهی (Temporal lobe): با احساس ناگهانی ترس، شادی، دژاوو، مزه یا بوی خاص همراه است. ممکن است فرد آگاهی خود را از محیط از دست بدهد و حرکاتی چون جویدن و خیره شدن داشته باشد.
- صرع لوب پیشانی (Frontal lobe): از قسمت حرکتی مغز آغاز می‌شود. ممکن است باعث حرکات غیرارادی سر و چشم به یک سمت، خندیدن یا فریاد زدن شود. همچنین می‌تواند حرکت‌های تکراری مانند پدال زدن دوچرخه‌وار ایجاد کند.
- صرع لوب پس‌سری (Occipital lobe): شروع آن در بخش بینایی مغز است و ممکن است موجب توهم بینایی، تاری دید یا حرکات غیرطبیعی چشم شود.
تشنج‌های عمومی (generalized)
این نوع تشنج‌ها در کل مغز منتشر می‌شوند و شامل موارد زیر است:
- تشنج غیابی (Absence): بیشتر در کودکان دیده می‌شود. فرد به یک نقطه خیره می‌شود، ممکن است پلک بزند یا لبش را حرکت دهد. معمولاً فقط ۵ تا ۱۰ ثانیه طول می‌کشد ولی ممکن است روزی صدها بار اتفاق بیفتد.
- تشنج تونیک: باعث سفت شدن عضلات به‌ویژه در پشت، بازوها و پاها می‌شود. فرد ممکن است به زمین بیفتد.
- تشنج آتونیک (Drop attacks): باعث از دست رفتن کنترل عضلات به ویژه در پاها می‌شود و منجر به افتادن ناگهانی می‌شود.
- تشنج کلونیک: باعث پرش‌ها یا انقباضات ریتمیک و تکراری در بدن، معمولاً در صورت، بازوها یا گردن می‌شود.
- تشنج میوکلونیک: انقباضات یا پرش‌های ناگهانی و مختصر در بالا تنه یا اندام‌ها.
- تشنج تونیک-کلونیک (Grand mal): شدیدترین نوع تشنج. با از دست دادن ناگهانی هوشیاری، سخت شدن بدن، لرزش شدید، گاهی گاز گرفتن زبان یا بی‌اختیاری ادرار همراه است.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
در صورت رخ دادن هرکدام از موارد زیر هنگام تشنج، فوراً به پزشک مراجعه کنید:
- تشنج بیشتر از ۵ دقیقه طول کشیده است.
- بعد از توقف تشنج، آگاهی یا تنفس فرد برنگشته است.
- تشنج دوم بلافاصله بعد از اولی شروع می‌شود.
- فرد تب شدید دارد.
- فرد باردار است یا مبتلا به دیابت است.
- در اثر تشنج آسیب دیده است.
- با وجود مصرف دارو، هنوز تشنج دارد.
- اولین بار است که دچار تشنج شده‌اید.
علل صرع
- ژنتیک: برخی انواع صرع در خانواده‌ها رایج هستند و مربوط به جهش‌های ژنتیکی خاص‌اند. اما تغییر ژن‌ها ممکن است بدون ارث‌پذیری هم رخ دهد.
- ضربه به سر: تصادف یا آسیب مغزی می‌تواند باعث صرع شود.
- بیماری‌های مغزی: تومورها، مشکلات عروقی همچون مالفورماسیون شریانی-وریدی، و سکته‌های مغزی (در افراد بالای ۳۵ سال) عامل مهم صرع هستند.
- عفونت‌ها: مننژیت، آنسفالیت، HIV و برخی انگل‌ها می‌توانند منجر به صرع شوند.
- آسیب مغزی پیش از تولد: مشکلات تغذیه‌ای، عفونت مادر یا کمبود اکسیژن در دوران بارداری ممکن است موجب صرع یا فلج مغزی نوزاد شوند.
- اختلالات رشدی: بسیاری از افراد مبتلا به اوتیسم یا ADHD، ممکن است به صرع نیز مبتلا باشند.
محرک‌های تشنج:
برخی عوامل می‌توانند تشنج را در افراد مستعد ایجاد کنند (این عوامل، صرع ایجاد نمی‌کنند، بلکه حمله را تحریک می‌کنند):
- مصرف الکل
- نورهای چشمک‌زن
- مصرف مواد مخدر
- مصرف نادرست داروی ضدتشنج
- کم‌خوابی
- تغییرات هورمونی (قاعدگی)
- استرس
- کم‌آبی بدن
- صرف‌نظر کردن از وعده‌های غذایی
- بیماری‌ها
عوامل خطر ابتلا به صرع
عواملی که خطر ابتلا به صرع را افزایش می‌دهند:
- سن: در کودکان و سالمندان شایع‌تر است.
- سابقه خانوادگی
- آسیب‌های مغزی
- سکته مغزی یا بیماری‌های عروقی
- زوال عقل (دمانس)
- عفونت‌های مغزی
- تشنج‌های تب‌دار در کودکی
عوارض صرع
داشتن تشنج در زمان‌های خاص می‌تواند خطرناک یا کشنده باشد:
- سقوط
- غرق شدن در آب (احتمال غرق شدن در افراد صرعی ۱۳ تا ۱۹ برابر بیشتر است)
- تصادف خودرو: بسیاری از کشورها برای رانندگی بیماران صرعی قانون دارند (مثلاً لزوم فاصله چند ماهه از آخرین تشنج)
- اختلال خواب
- عوارض بارداری: برخی داروهای ضدتشنج باعث نقص جنینی می‌شوند. مشورت با پزشک پیش از بارداری حیاتی است.
- مشکل در حافظه
درمان صرع چیست
تشنج‌ها قابل کنترلند. حدود ۷۰٪ از افرادی که با صرع زندگی می‌کنند، در صورت استفاده مناسب از داروهای ضدتشنج، می‌توانند بدون تشنج زندگی کنند. قطع دارو می‌تواند پس از دو سال بدون تشنج بررسی شود، اما باید عواملی مانند شرایط بالینی، اجتماعی و فردی در نظر گرفته شوند. علت مستند شده تشنج و الگوی غیرطبیعی نوار مغز (EEG) از پیش‌بینی‌کننده‌های قوی بازگشت تشنج هستند.
روش های پیشگیری از صرع
حدود ۲۵٪ از موارد صرع قابل پیشگیری هستند. پیشگیری از صدمات مغزی مانند کاهش تصادفات رانندگی، سقوط‌ها و آسیب‌های ورزشی، بهترین راه برای جلوگیری از صرع ناشی از آسیب است. ارائه مراقبت کافی در زمان بارداری و زایمان می‌تواند از موارد جدید صرع ناشی از آسیب‌های تولد جلوگیری کند.
استفاده به‌موقع از داروها یا روش‌های کاهش دمای بدن کودکان تب‌دار می‌تواند از وقوع تشنج ناشی از تب پیشگیری کند. پیشگیری از صرع مرتبط با سکته مغزی شامل کنترل عوامل خطر قلبی-عروقی مانند فشار خون بالا، دیابت، چاقی و پرهیز از سیگار و الکل است.
منابع: mayoclinic، who
