وسواس (Obsession) به افکار، ایده‌ها یا امیال تکراری، پایدار و اغلب مزاحم گفته می‌شود. افراد، چه مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) باشند یا نه، ممکن است وسواس را تجربه کنند. افراد مبتلا به OCD معمولاً احساسات شدیدتری از اضطراب، گناه، هیجانات منفی و تأثیرگذاری بیشتری بر زندگی روزمره خود دارند. بیشتر افراد متوجه می‌شوند که وسواس‌هایشان بیش‌ازحد است، اما توانایی کنترل آن را ندارند. ازآنجاکه وسواس‌ها ناخواسته و آزاردهنده هستند، معمولاً باعث اضطراب می‌شوند.
انواع وسواس‌های رایج
وسواس‌ها زمان‌بر و ناتوان‌کننده هستند و باعث پریشانی شدید فرد می‌شوند. در برخی موارد، افراد برای کاهش تنش درونی خود، به انجام اعمال جبری مانند شستن مکرر دست‌ها، بررسی قفل درها، شمردن یا تکرار سؤالات متوسل می‌شوند.
۱. وسواس کمال‌گرایی (Perfectionism)
ترس شدید از اشتباه کردن، انجام کارهای نادرست یا به‌هم‌ریختگی است. ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- نیاز به نظم، تقارن یا تقارن دقیق اشیا
- تمایل شدید به تمیزی محیط
- پایبندی سخت‌گیرانه به قوانین و روال‌ها
- احساس نیاز مداوم به انجام کارها به صورت “کامل و بدون نقص”
- یک نوع از وسواس کمال‌گرایی با نام Scrupulosity به رعایت بیش‌ازحد اصول اخلاقی، دینی یا ارزشی مربوط می‌شود.
۲. وسواس در روابط (Relational Obsession)
این وسواس شامل تردیدهای عمیق درباره درستی یک رابطه عاطفی است. افرادی که دچار ROCD (اختلال وسواس فکری-عملی رابطه‌ای) هستند، معمولاً دچار ترس از ترک‌شدن یا خیانت می‌شوند. برخی علائم ROCD:
- پرسش‌های مداوم درباره احساسات خود یا احساسات شریک زندگی‌شان
- مقایسه دائم شریک فعلی با افراد قبلی
- تمرکز بیش‌ازحد روی ویژگی‌های منفی عاطفی، اخلاقی یا فیزیکی شریک عاطفی
- ترس شدید از خیانت یا رهاشدن در رابطه
۳. وسواس آلودگی و نجاست (Contamination Obsession)
شامل ترس از آلودگی فیزیکی (مانند میکروب‌ها، باکتری‌ها، ویروس‌ها یا مواد شیمیایی) یا آلودگی معنوی (مانند اجتناب از مکان‌ها یا اشخاص خاص) می‌شود. رفتارهای جبری برای کاهش این اضطراب شامل موارد زیر است:
- ✔ شست‌وشوی مکرر و گاهی اجباری دست‌ها
- ✔ استریل کردن وسایل به‌طور افراطی
- ✔ دوری از بعضی مکان‌ها یا اجتناب از لمس کردن اشیا خاص
۴. وسواس آسیب رساندن (Harm Obsession)
برخی از افراد مبتلا به OCD دچار ترس وسواسی درباره آسیب رساندن به خود یا دیگران هستند. مثلا فراموش کردن خاموش کردن اجاق گاز و ایجاد آتش‌سوزی، ترس از ایجاد تصادف رانندگی یا نگرانی درباره مریض کردن دیگران.
افراد مبتلا به این نوع وسواس، معمولاً احساس مسئولیت بیش‌ازحدی نسبت به جلوگیری از مشکلات و آسیب‌ها دارند، حتی اگر احتمال وقوع آن‌ها بسیار کم باشد.
۵. افکار مزاحم (Intrusive Thoughts)
افکار ناخوانده و مزاحمی که معمولاً شامل موضوعات ترسناک یا ناخوشایند می‌شوند، مانند:
- ✔ افکار جنسی ناخواسته
- ✔ تصاویر خشونت‌آمیز ناگهانی
- ✔ تمایل‌های پرخاشگرانه
- ✔ وسواس‌های مذهبی و نگرانی درباره کفرگویی
- حدود ۸۰-۹۰٪ از افراد افکار مزاحم را تجربه می‌کنند، اما کسانی که OCD دارند، با این افکار به‌طور مزمن و ناراحت‌کننده درگیر هستند.
علل وسواس چیست؟
وسواس معمولاً یک علت مشخص ندارد، اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در ایجاد آن نقش دارند.
- 🔹 ژنتیک: مطالعات روی دوقلوها نشان داده که ۴۵٪ تا ۶۵٪ از علائم OCD ریشه ژنتیکی دارند.
- 🔹 تجربه تروما: افراد مبتلا به OCD اغلب در گذشته دچار تروما یا آسیب‌های روانی شده‌اند.
- 🔹 تربیت: داشتن والدین بیش‌ازحد محافظه‌کار یا کنترل‌گر ممکن است خطر ابتلا به وسواس را افزایش دهد.
- 🔹 استرس: زندگی پرتنش، به‌خصوص در دوران کودکی، می‌تواند محرک ایجاد وسواس باشد.
- 🔹 نقص در عملکرد مغز: اختلال در مسیرهای عصبی کنترل تصمیم‌گیری و تنظیم هیجانات
- 🔹 همبودی (Comorbidity): وسواس می‌تواند هم‌زمان با سایر اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب، یا اختلالات تیک (مانند سندرم تورت) رخ دهد.
مدیریت وسواس‌ها
هرچند وسواس‌ها ممکن است احساس ناتوانی ایجاد کنند، اما روش‌های زیادی برای مدیریت آن‌ها وجود دارد، از جمله:
- ✔ حضور در گروه‌های حمایتی: ارتباط با افراد مبتلا به وسواس می‌تواند به کاهش حس تنهایی کمک کند.
- ✔ کاهش مصرف الکل و مواد مخدر: این مواد می‌توانند نشانه‌های وسواس را تشدید کنند.
- ✔ تغذیه و خواب سالم: بی‌خوابی می‌تواند افکار مزاحم را بدتر کند.
- ✔ ورزش کردن: تمرینات ورزشی می‌توانند علائم OCD را کاهش دهند.
- ✔ تمرین ذهن‌آگاهی: تکنیک‌های مدیتیشن و یوگا برای کنترل افکار مزاحم مفید هستند.
درمان وسواس
درمان اختلال وسواس فکری-عملی معمولاً شامل موارد زیر است:
- درمان مواجهه و پیشگیری از پاسخ (ERP): فرد به‌تدریج در معرض افکار وسواسی قرار گرفته و آموزش داده می‌شود که از انجام اعمال جبری اجتناب کند.
- دارودرمانی: داروهایی مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین (SSRIs) مانند فلوکستین (Prozac) می‌توانند علائم را کاهش دهند.
- درمان‌های ترکیبی (روان‌درمانی + دارودرمانی) اثربخشی بیشتری در کنترل وسواس‌ها دارند.
کلام آخر
وسواس‌ها افکار، امیال یا تصاویر ذهنی ناخواسته و ناراحت‌کننده‌ای هستند که معمولاً اضطراب‌زا هستند.
OCD با ترکیبی از درمان‌های رفتاری (ERP)، دارودرمانی و تغییر سبک زندگی قابل‌کنترل است. اگر وسواس‌های شما زندگی شما را تحت تأثیر قرار داده‌اند، مشورت با یک متخصص سلامت روان بهترین گزینه است.
منبع: verywellhealth
