اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) شامل الگوی مداوم افکار و ترس‌های ناخواسته (وسواس ها) است که فرد را مجبور به انجام رفتارهای تکراری (اجبارها) می‌کند. این وسواس‌ها و اجبارها در فعالیت‌های روزمره تداخل ایجاد کرده و موجب اضطراب شدیدی می‌شوند. در نهایت، فرد احساس می‌کند که مجبور است اعمال جبری انجام دهد تا استرس خود را کاهش دهد. حتی اگر فرد سعی کند افکار ناراحت‌کننده یا تکانه‌هایش را نادیده بگیرد، این افکار دوباره برمی‌گردند و او را مجبور به انجام رفتارهای خاص می‌کنند. اگر مبتلا به OCD باشید، ممکن است احساس شرم، خجالت و ناامیدی کنید، اما خوشبختانه درمان‌های مؤثر برای این اختلال وجود دارد.
علائم OCD
OCD معمولاً هم شامل وسواس‌ها (افکار ناخواسته) و هم اجبارها (رفتارهای تکراری) است، اما ممکن است فرد فقط یکی از این دو را تجربه کند.
فرد ممکن است متوجه شود که وسواس‌ها و اجبارهای شما غیرمنطقی هستند، اما همچنان زمان زیادی را صرف آن‌ها کند و این موضوع باعث کاهش کیفیت زندگی می‌شود.
مثال: فردی که به‌شدت از آلودگی و میکروب‌ها می‌ترسد، ممکن است دست‌های خود را بارها و بارها بشوید، تا حدی که پوست دستش زخمی و ترک‌خورده شود.
علائم وسواس (Obsessions)
وسواس‌ها، افکار، امیال یا تصاویر ذهنی ناخواسته و تکرارشونده‌ای هستند که منجر به اضطراب می‌شوند. فرد برای رهایی از این افکار، رفتارهای جبری را انجام می‌دهد. نمونه‌هایی از وسواس‌ها:
- ترس از آلودگی یا کثیفی
- شک و تردید مداوم و مشکل در تحمل عدم قطعیت
- نیاز شدید به نظم، ترتیب و تقارن
- افکار پرخاشگرانه یا ترس از آسیب رساندن به خود یا دیگران
- افکار ناخواسته درباره موضوعات مذهبی، جنسی یا اخلاقی
مثال‌های رایج از وسواس‌ها:
- ترس از آلوده شدن با لمس اشیایی که دیگران لمس کرده‌اند
- شک در اینکه آیا در را قفل کرده‌اید یا اجاق گاز را خاموش کرده‌اید
- استرس زیاد وقتی اشیا مرتب یا در جای مشخصی نیستند
- ترس از انجام کارهای ناپسند در اماکن عمومی
- تصاویر ذهنی ناخواسته در مورد مسائلی که فرد آن‌ها را ناپسند می‌داند
علائم اجبار (Compulsions)
اجبارها، رفتارهای تکراری هستند که فرد احساس می‌کند باید آن‌ها را انجام دهد. این رفتارها برای کاهش اضطراب ناشی از وسواس یا جلوگیری از وقوع یک اتفاق بد انجام می‌شوند. اما انجام این رفتارها لذت‌بخش نیست و معمولاً فقط باعث آرامش موقتی اضطراب می‌شود.
انواع رایج اجبارها:
- شست‌وشو و تمیز کردن بیش‌ازحد
- بررسی‌های مداوم و مکرر (مثلاً چک کردن درب‌ها و قفل‌ها)
- شمردن یا انجام کارها به ترتیب خاص
- چیدن اشیا بر اساس نظم مشخص و سخت‌گیرانه
- پیروی از یک برنامه یا روتین بسیار خاص و سخت‌گیرانه
- درخواست اطمینان و تأیید مکرر از دیگران درباره مسائل مختلف
- نمونه‌هایی از اجبار:
- شستن دست‌ها تا زمانی که پوست دچار زخم شود
- چندین بار چک کردن درها برای اطمینان از قفل بودن آن‌ها
- مدام چک کردن اجاق گاز برای اطمینان از خاموش بودن آن
- شمردن یک الگوی خاص، مانند شمارش دقیق گام‌ها هنگام راه رفتن
- تکرار بی‌صدا یک دعا، کلمه یا جمله برای آرام شدن
- چیدن و تنظیم وسایل روی میز طبق یک الگوی سخت‌گیرانه
شدت OCD چقدر متغیر است؟
OCD معمولاً در نوجوانی یا اوایل بزرگسالی شروع می‌شود، اما ممکن است در کودکی هم ظاهر شود. علائم معمولاً به‌مرور زمان شدت می‌گیرند و در دوره‌های استرس‌زا افزایش می‌یابند. در برخی افراد، علائم خفیف تا متوسط هستند، اما در موارد شدید، OCD می‌تواند ناتوان‌کننده باشد.
تفاوت OCD با کمال‌گرایی چیست؟
فرد ممکن است بخواهد همه چیز را به‌طور کامل و بی‌نقص انجام دهد، اما OCD فراتر از این است. OCD شامل افکار و رفتارهای ناخواسته و آزاردهنده‌ای است که کنترل آن‌ها دشوار است.
علل اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
علت دقیق OCD هنوز مشخص نیست، اما چندین عامل ممکن است در ایجاد آن نقش داشته باشند:
- عوامل ژنتیکی: اگر یکی از اعضای خانواده دچار OCD باشد، احتمال ابتلای شما نیز بیشتر است. این ممکن است به‌دلیل عوامل ارثی یا یادگیری رفتارهای وسواس‌گونه باشد.
- تفاوت‌های مغزی: برخی افراد مبتلا به OCD، فعالیت غیرطبیعی در بخش‌هایی از مغز خود دارند. سطح پایین سروتونین (یک انتقال‌دهنده عصبی مهم) ممکن است در ایجاد OCD نقش داشته باشد. در برخی موارد، داروهای SSRI به افزایش سطح سروتونین و کاهش علائم OCD کمک می‌کنند.
- رویدادهای زندگی: OCD در افرادی که تحت آزار، تجاوز، قلدری یا بی‌توجهی قرار گرفته‌اند، شایع‌تر است. ممکن است این اختلال پس از یک رویداد استرس‌زا مانند زایمان یا از دست دادن عزیزان آغاز شود.
- ویژگی‌های شخصیتی: افراد دقیق، متفکر و منظم یا کسانی که سطح بالایی از مسئولیت‌پذیری برای خود و دیگران دارند، ممکن است بیشتر در معرض OCD باشند. افرادی که به‌طور کلی مضطرب هستند، ممکن است مستعد ابتلا به این بیماری باشند.
عوامل خطر ابتلا به OCD
برخی از عواملی که ممکن است خطر ابتلا به OCD را افزایش دهند، عبارتند از:
- سابقه خانوادگی: داشتن والدین یا اعضای خانواده مبتلا به OCD، احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد.
- رویدادهای استرس‌زا: تجربه اتفاقات آسیب‌زا (مانند از دست دادن عزیزان، سوءاستفاده یا بیماری شدید) ممکن است باعث OCD شود.
- سایر اختلالات روانی: OCD اغلب با اضطراب، افسردگی، سوءمصرف مواد یا اختلالات تیک همراه است.
عوارض احتمالی OCD
اگر OCD درمان نشود، می‌تواند باعث مشکلات مختلفی شود، از جمله:
- صرف زمان زیاد برای انجام رفتارهای جبری
- مشکلات جسمی، مانند تحریک و التهاب پوست ناشی از شستن بیش‌ازحد دست‌ها
- مشکلات شغلی، تحصیلی و اجتماعی
- اختلال در روابط خانوادگی و دوستانه
- کاهش کیفیت زندگی
- افزایش احتمال افکار یا رفتارهای خودکشی
OCD در دوران بارداری و بعد از زایمان
برخی زنان ممکن است در دوران بارداری یا پس از تولد نوزاد به OCD مبتلا شوند. نمونه‌هایی از وسواس‌های مادران:
- نگرانی بیش‌ازحد درباره آسیب رساندن به نوزاد
- ترس از ضدعفونی نکردن بطری‌های شیر به مقدار کافی
- مکرراً چک کردن تنفس نوزاد
- انجام رفتارهای تکراری ناشی از افکار ناخواسته
دریافت کمک برای اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
افراد مبتلا به OCD گاهی به‌دلیل احساس شرم یا خجالت، از مراجعه به پزشک خودداری می‌کنند. OCD مانند هر بیماری جسمی دیگر یک اختلال قابل‌درمان است و جای هیچ‌گونه خجالتی ندارد. داشتن OCD به این معنا نیست که فرد “دیوانه” است و این وضعیت “تقصیر” او نیست. فکر می‌کنید یکی از دوستان یا اعضای خانواده‌تان ممکن است مبتلا به OCD باشد، با او صحبت کنید و او را تشویق کنید که به دنبال درمان باشد. OCD معمولاً بدون درمان برطرف نمی‌شود و به کمک حرفه‌ای نیاز دارد.
درمان‌های اختلال وسواس فکری-عملی (OCD)
چندین روش درمانی مؤثر برای OCD وجود دارند که می‌توانند اثرات این اختلال را بر زندگی فرد کاهش دهند. اصلی‌ترین روش‌های درمانی OCD عبارتند از:
- درمان گفتاری (روان‌درمانی): درمان شناختی-رفتاری (CBT) رایج‌ترین روش است. در این روش، فرد یاد می‌گیرد با افکار و ترس‌های خود روبه‌رو شود، بدون اینکه برای “تصحیح آن‌ها” رفتارهای جبری انجام دهد.
- دارودرمانی: معمولاً داروهای ضدافسردگی از نوع SSRI (مهارکننده‌های بازجذب سروتونین) تجویز می‌شوند، که به تنظیم سطح سروتونین در مغز کمک می‌کنند. CBT معمولاً تأثیر سریعی دارد، اما تأثیر داروها (SSRI) ممکن است تا ۱۲ هفته طول بکشد.
پیشگیری از OCD
هیچ راه قطعی برای پیشگیری از OCD وجود ندارد، اما درمان زودهنگام می‌تواند احتمال تشدید بیماری را کاهش دهد. اگر احساس می‌کنید که افکار وسواسی شما در حال شدید شدن هستند، سریع‌تر به پزشک مراجعه کنید تا از بدتر شدن آن جلوگیری شود. درمان‌های مؤثر می‌توانند از اختلال در فعالیت‌های روزانه جلوگیری کرده و به شما کمک کنند زندگی باکیفیت‌تری داشته باشید.
کلام آخر
OCD یک اختلال روانی قابل‌درمان است که باعث افکار وسواسی و رفتارهای جبری می‌شود. این اختلال می‌تواند در مردان، زنان و کودکان ایجاد شود و اغلب در سنین بلوغ یا اوایل بزرگسالی ظاهر می‌شود. عوامل ژنتیکی، تغییرات مغزی، رویدادهای استرس‌زا و ویژگی‌های شخصیتی در ایجاد OCD نقش دارند. برای کنترل OCD، دو روش مؤثر درمانی شامل “درمان شناختی-رفتاری (CBT)” و “دارودرمانی با SSRI” وجود دارد. اگر OCD موجب اختلال در زندگی روزمره شما شده است، هرچه زودتر درمان را آغاز کنید.
منابع: mayoclinic، nhs
