افراد خودشیفته، عاشق نسخه‌ای اغراق‌آمیز، غیرواقعی و عالی از خودشان هستند. این تصویر دروغین باعث می‌شود احساس ناامنی و بی‌ارزشی واقعی‌شان را پنهان کنند. اختلال شخصیت خودشیفته (NPD) با الگوهای فکری و رفتاری خودمحور، متکبرانه، نبود همدلی و نیاز شدید به تحسین شناخته می‌شود. این طرز فکر در تمام جنبه‌های زندگی آن‌ها، از کار گرفته تا روابط دوستی، خانوادگی و عاشقانه، نمایان است.
افرادی که دچار اختلال شخصیت هستند، در زمان مواجهه با استرس بیشتر در معرض ابتلا به دیگر مشکلات روانی همچون افسردگی، سوء‌مصرف مواد یا روان‌پریشی قرار دارند. خطر خودکشی در افراد با اختلال شخصیت بالا است.
علائم اختلال شخصیت خودشیفته
- حس بزرگ پنداری: خودشیفته‌ها باور دارند که منحصربه‌فرد هستند، بهتر از دیگرانند و مستحق توجه ویژه‌اند. اغلب درباره دستاوردهایشان دروغ می‌گویند یا اغراق می‌کنند.
- زندگی در دنیای خیالی: آنان خیال‌پردازی‌هایی درباره موفقیت بی‌نهایت، زیبایی، قدرت یا عشق ایده‌آل دارند و در برابر هر واقعیتی که این دنیای خیالی را تهدید کند، به شدت دفاعی یا خشمگین می‌شوند.
- نیاز مداوم به تحسین: تایید دائمی سوخت روانی آن‌هاست. روابط آن‌ها معمولاً یک‌طرفه است و اگر توجه دیگران کاهش یابد، آن را خیانت تلقی می‌کنند.
- احساس استحقاق: خود را مستحق برخورد خوب می‌دانند و انتظار دارند همه اطرافیان مطابق میل آن‌ها رفتار کنند.
- سوء استفاده از دیگران: به دیگران همچون ابزار می‌نگرند؛ برای رسیدن به منافع خود استفاده می‌کنند، بدون آن‌که به احساسات دیگران اهمیت دهند.
- تحقیر دیگران: برای سرکوب تهدیدهای بیرونی، دیگران را کوچک می‌شمارند، توهین می‌کنند، بی‌احترامی می‌کنند یا آن‌ها را مورد حمله قرار می‌دهند.
تشخیص اختلال شخصیت نارسیست
برای تشخیص NPD، فرد باید حداقل ۵ مورد از ۹ معیار DSM-5 را دارا باشد:
- بزرگ پنداری
- دلبستگی به خیال‌پردازی‌های موفقیت یا قدرت
- نیاز شدید به تحسین
- احساس حق‌به‌جانب بودن
- باور به برتری و خاص بودن
- بهره‌کشی از دیگران
- حسادت یا باور اینکه دیگران به آن‌ها حسادت می‌کنند
- نداشتن همدلی
- رفتار متکبرانه یا افاده‌ای
تشخیص NPD می‌تواند با اختلالات شخصیتی دیگر مانند اختلال اسکیزویید، اختلال دوقطبی (در فاز مانیا)، یا اختلال شخصیت مرزی اشتباه شود.
انواع مختلف شخصیت خودشیفته
- خودشیفته آشکار (اُوِرت): پرحرف، جسور، اغلب مغرور و سلطه‌طلب.
- خودشیفته پنهان (کُوِرت): درونگرا، بسیار حساس به انتقاد، با اعتماد به نفس پایین و رفتارهای منفعل-تهاجمی.
- خودشیفته اجتماعی (Communal): ظاهراً مهربان و فداکار اما با اهداف خودخواهانه.
- خودشیفته متخاصم (Antagonistic): رقابتی، پرخاشگر، اهل مقایسه و تحقیر دیگران.
- خودشیفته بدخیم (Malignant): ترکیبی از خودشیفتگی، پرخاشگری، شکاکی و سادیسم.
نحوه برخورد با فرد خودشیفته
- ۱. فریب فانتزی را نخورید: خودشیفته‌ها با اعتماد به نفس کاذب و جذابیت ظاهری ممکن است مجذوب کننده باشند. فراموش نکنید آن‌ها دنبال شریک نیستند بلکه به دنبال تحسین‌کنندگان وفادار هستند.
- ۲. مرزهای سالم تعیین کنید: خودشیفته‌ها حد و مرزی برای دیگران قائل نیستند؛ دارایی‌ها، حریم خصوصی و احساسات دیگران را نادیده می‌گیرند. برنامه‌ای برای تعیین مرزهای جدید بچینید و محکم پای آن‌ها بایستید.
- ۳. مسائل را شخصی نکنید: خودشیفته‌ها برای پنهان کردن نقص‌های خود، خطاهایشان را به دیگران نسبت می‌دهند. شما نباید این انتقادات ناعادلانه را به خود بگیرید.
چگونه از یک رابطه با فرد خودشیفته خارج شویم؟
ترک یک رابطه بد بسیار دشوار است، خصوصاً اگر با فردی خودشیفته باشد که بسیار کاریزماتیک است. اما هیچ‌کس شایسته توهین، سوءاستفاده یا کنترل نیست.
نکاتی برای ترک رابطه
درباره NPD آگاهی پیدا کنید. هرچه بیشتر بدانید، بهتر می‌توانید تکنیک‌های سوءاستفاده را بشناسید. از دوستان، گروه‌های پشتیبانی یا خطوط اورژانس سوءاستفاده خانگی کمک بگیرید. بهتر است بدون هشدار رابطه را تمام کنید. در صورت تهدید فیزیکی، فوراً با پلیس تماس بگیرید.
بعد از ترک رابطه، تماس، پیامک، ایمیل یا ارتباط در شبکه‌های اجتماعی را مسدود کنید. به خودتان اجازه سوگواری دهید. انتظار نداشته باشید فرد خودشیفته ناراحت شود. آن‌ها از آسیب دیدن دیگران احساس شرم نمی‌کنند، بلکه فقط دنبال منبع جدید خودشیفتگی می‌گردند.
درمان اختلال شخصیت خودشیفته
به‌دلیل ذات اختلال، بیشتر افراد دارای NPD معمولاً پذیرای مشکل خود نیستند و عموماً تمایلی به درمان ندارند. اما درمان ممکن است.
روان درمانی (Psychotherapy)
در حال حاضر، مؤثرترین روش درمانی برای NPD، روان‌درمانی بلندمدت است. هدف از درمان روان‌شناختی این است که فرد خودشیفته به تدریج آگاه شود که رفتارهایش چگونه بر دیگران اثر می‌گذارند. تحمل بیشتری نسبت به انتقاد پیدا کند. یاد بگیرد جایگاه و ارزش واقعی خود را خارج از فانتزی‌های غیرواقعی بازشناسد. مهارت‌های اجتماعی مانند همدلی، مدیریت خشم، توانایی برقراری رابطه سالم و پذیرش تفاوت دیگران را تقویت کند. تغییرات پایدار در خودپنداره (self-image) و سبک ارتباطی ایجاد نماید.
درمان دارویی
دارو مستقیماً برای درمان NPD تجویز نمی‌شود، اما در صورت بروز اختلالات هم‌زمان می‌تواند مؤثر واقع شود. به عنوان نمونه در صورت وجود افسردگی یا اضطراب شدید، داروهای ضدافسردگی، در صورت بروز پرخاشگری یا تحریک‌پذیری شدید، تثبیت‌کننده‌های خلق و در موارد خاص، داروهای ضدروان‌پریشی نیز ممکن است استفاده شوند.
آموزش هوش هیجانی
بخشی از درمان می‌تواند بر تقویت هوش هیجانی (EQ) تمرکز داشته باشد. فرد خودشیفته می‌تواند یاد بگیرد که احساسات خود و دیگران را بهتر بشناسد و درک کند، واکنش‌های هیجانی خود را مدیریت کند، و روابط مثبت‌تری برقرار کند. خبر خوب این است که هوش هیجانی مهارتی آموختنی است و در هر سنی می‌توان آن را تقویت کرد.
زوج‌درمانی
در برخی موارد، به‌ویژه وقتی اختلال بر زندگی زناشویی یا روابط خانوادگی اثر گذاشته، جلسات مشترک با خانواده یا شریک زندگی می‌توانند مفید باشند. این نوع از درمان کمک می‌کند تا اعضای خانواده نحوه برخورد سالم‌تری با فرد خودشیفته بیاموزند، مرزهای خود را حفظ کنند، و از خود در برابر سوء استفاده روانی محافظت کنند.
کلام آخر
اختلال شخصیت خودشیفته اختلالی پیچیده و چندوجهی است که می‌تواند روابط، احساس عزت نفس و کیفیت زندگی را برای خود فرد و اطرافیان او دشوار سازد. با این حال: شناخت این اختلال اولین قدم برای محافظت از خود در برابر آسیب‌های آن است. اگر با یک فرد خودشیفته در ارتباط هستید، می‌توانید با تعیین مرزهای سالم و حفظ عزت نفس خود، از سلامت روان‌تان محافظت کنید.
منابع: helpguide، mentalhealth
